- Kłębowisko żmij (The Snake Pit, USA 1948) 108 min.
- Obsada: Olivia de Havilland, Mark Stevens, Leo Genn, Howard Freeman
- Scenariusz: Frank Partos i Millen Brand
- Reżyseria – Anatole Litvak
- Odmiana noir – asylum
- Motywy noir: paranoja, wina, rozpad osobowości
Anatole Litvak (w tym roku pojawia się po raz drugi w naszym cyklu) jako młody chłopak grał w awangardowym teatrze w Petersburgu, gdzie podjął studia w szkole dramatycznej. Od 1923 roku pracował jako asystent reżysera w wytwórni Nordkino, a swój reżyserski debiut, „Tatianę”, nakręcił w 1925 roku. W tym samym czasie wyjechał do Niemiec, gdzie pracował przy montażu „Zatraconej ulicy” (1925) G.W. Pabsta. Od 1930 roku był reżyserem w wytwórni UFA, a po dojściu Hitlera do władzy opuścił Niemcy i zrealizował dla tego studia kilka filmów w Paryżu. W kolejnych latach pracował w różnych krajach – nakręcił m.in. melodramat „Mayerlling” (1936) we Francji. W 1937 roku podpisał kontrakt w Hollywood, gdzie odniósł sukces m.in. filmem „Kobieta, którą kocham” (1937) i antynazistowskimi w wymowie „Zeznaniami szpiega” (1939). Podczas drugiej wojny światowej wstąpił do amerykańskiej armii i w latach 1943-1945 wspólnie z Frankiem Caprą tworzył legendarny cykl dokumentów wojenno-propagandowych „Dlaczego walczymy?”. Dowodził też specjalną jednostką filmującą inwazję wojsk alianckich w Normandii. Wyjątkowy sukces odniosły jego dwa filmy z 1948 roku: klasyk filmu noir „Przepraszam, pomyłka” (oglądaliśmy w styczniu) i dramat psychiatryczny „Kłębowisko żmij”, który przyniósł mu nominację do Oscara za reżyserię. W 1951 roku nominację dla najlepszego filmu zdobył jego dramat wojenny „Decyzja przed świtem”.
Virginia Cunnigham po dość nieokreślonym czasie swej nieświadomości odkrywa, że trafiła do ośrodka dla obłąkanych. Nie pamięta, w jakich okolicznościach to się stało. Doktor Mark Kik próbuje poznać przyczynę problemów Virginii. We wspomnieniach powraca postać jej męża Roberta, który opowiada, jak się poznali, pobrali i wskazuje na objawy rozwijającej się choroby psychicznej. Film jest rewolucyjny ze względu na odwagę pokazania na ekranie wiarygodnego portretu choroby psychicznej. Po raz pierwszy reżyser zdecydował się na pokazanie schizofrenicznego umysłu. Kreacja Olivii de Havilland, nominowanej za rolę Virginii do Oscara, do dzisiaj pozostaje klasycznym portretem szaleństwa na ekranie.
AKADEMIA ZAPOMNIANYCH ARCYDZIEŁ FILMOWYCH – KOLORY „NOIR”
Powstanie sugestywnej odmiany kina sensacyjno/gangsterskiego zwanej Noir (po polsku po prostu „czarnego kina”) była ściśle uwikłana w narastający klimat fatalizmu i chwiejności, jaka zapanowała w USA i na świecie w trakcie i po II wojnie światowej. Poza czynnikami historycznymi – ważne były też procesy modernizacyjne wpływające na ówczesną ludzką kondycję i obyczajowość. Poczucie kryzysu tożsamości powiązane było z dynamiczną industrializacją oraz pojawieniem się społeczeństwa masowego i konsumpcyjnego. Osobnym czynnikiem były impulsy emancypacyjne w sferze płci i społecznego gender. Postać kobiety fatalnej, niszczącej mężczyzn była w filmach symptomem reakcji na te zjawiska: nasilającego się mizoginizmu.
Estetycznie wizualna warstwa Noir wiele zawdzięcza europejskiej kinematografii, szczególnie ekspresjonizmowi niemieckiemu, który został przyswojony przez Hollywood dzięki emigrantom z Europy (m.in. takim twórcom jak Fritz Lang, Billy Wilder, Robert Siodmak, Otto Preminger, William Wyler). Z kolei komplikacje psychologicznego działania i motywacji bohaterów czarnego kina, ich niejednoznaczność etyczna inspirowane były popularnością teorii psychoanalitycznych Zygmunta Freuda i jego uczniów.
Stylistyka Noir to powtarzalny rytuał stałych sygnaturalnych znaków i symboli. Czarny film rozgrywa się zazwyczaj w mieście; do jego stałej ikonografii należy np. widok nocnej asfaltowej ulicy, mokrej po deszczu. Mroczny i niepokojący nastrój uzyskiwany jest przy pomocy ekspresyjnych środków: wyrazistych cieni, mocnych kontrastów, dominacji linii ukośnych i wertykalnych nad horyzontalnymi, nisko lub wysoko umieszczonych świateł kluczowych, agresywnego montażu i dezorientacji widza za sprawą unikania panoramicznych planów pełnych.
Postacie w filmie Noir często nie są wyodrębnione z tła, wtapiają się w nie, często ich wzajemny dystans podkreślany jest poprzez oddzielanie ich od siebie różnymi elementami kadru (drzwiami, oknami). Filmy operują chętnie zaburzoną, skomplikowaną nielinearną chronologią oraz posługują się często werbalnym komentarzem i narracją spoza kadru.
Najbardziej wpływowym aktorem czarnych filmów był Humphrey Bogart, który wykształcił charakterystyczny typ męskiego bohatera – prywatnego detektywa lub przestępcy. Wraz ze swoją żoną – Lauren Bacall stworzyli schemat i typ najpopularniejszej ówcześnie ekranowej pary. Popularnymi duetami aktorskimi Noir byli również Adrian Ladd i Veronica Lake. Ikoną kobiecości filmu Noir stała się także Rita Hayworth. Jane Greer stała się prototypem ról kobiet fatalnych. Pośród innych znaczących aktorów kina czarnego warto wymienić Jamesa Cagneya, Richarda Conte, Richarda Widmarka, Burta Lancastera czy Robert Mitchum.
Termin Film Noir narodził się wtórnie na gruncie refleksji francuskiego filmoznawstwa. Po raz pierwszy w 1946 użył go krytyk Nino Frank, a spopularyzowali go w swej książce francuscy krytycy Raymond Borde i Étienne Chaumeton. Kino Noir do dnia dzisiejszego fascynuje i inspiruje nowoczesną i ponowoczesną kulturę popularną i wysoką. Po latach filmy tej odmiany żyją swoim drugim życiem jako swoiste obiekty kultu w obrębie popkultury i ujawniają swoje nieoczywiste, ukryte głębinowe wymiary.
Cykl realizowany jest przy współpracy z Zakładem Lingwistyki Stosowanej.
