“Noc i miasto” (Night and the City, USA 1950) 95 min.
- Obsada: Richard Widmark (Harry Fabian), Gene Tierney (Mary Bristol), Googie Withers (Helen Nosseross), Herbert Lom (Kriso), Francis L. Sullivan (Phillip Nosseross), Hugh Marlowe (Adam Dunne), Stanislaus Zbyszko (Gregorious), Mike Mazurki (the Strangler) I inni.
- Scenariusz: Jo Eisinger według powieści Geralda Kersha
- Reżyseria: Jules Dassin
- Odmiana noir: kariera
- Motywy noir: zdrada, paranoja, żądza
Tłem powstania filmu w latach komisji McCarthy’ego są lewicowe przekonania Dassina. Producent Darryl F. Zanuck przeczuwał, że będą chcieli usunąć reżysera, a więc wysłał go do Londynu na kosztowną realizację filmu. Kosztowne sceny gwarantowały, że studio nie będzie chciało zwolnić reżysera przed ukończeniem drogiego filmu. Grunt to pieniądze. Co więcej, na podobną zsyłkę wysłana była piękna kobieta fatalna Hollywoodu Gene Tierney. Zanuck uwikłał się z nią w wyniszczający go romans i chciał się jej pozbyć z Ameryki. W ten sposób spotkał się wybitny reżyser i charyzmatyczna aktorka utożsamiana z mrocznym gatunkiem. Dassin nie lubił ideologicznej wymowy książki, którą adaptował. Zrobił więc na jej motywach bardzo autorski film o nocnej demoniczności Londynu. Londyńczycy do dzisiejszego dnia są nim zachwyceni – powstała jedna z najbardziej stylowych noirowych wizji ekspresjonistycznego miasta – pełna zmetaforyzowanych obrazowo portretów zdrady, podstępu, upadku i moralnej korupcji. Destrukcyjny efekt zderzenia ambicji i pieniędzy stały się dla Dassina tematem jednego z najbardziej ponurych i najtwardszych społecznych obrazów społecznych stosunków. Hollywood nigdy dotąd nie był tak bezkompromisowy w krytyce ekonomicznego aspektu nowoczesności. Całkowity brak sentymentalizmu zbliża ten obraz bardziej do kina europejskiego niż amerykańskiego. Nawet w remake’u z 1992 roku z pamiętną rolą Roberta De Niro sentymentalizm był obecny i zepsuł noirowy efekt (obecny w oryginale) kompletnej indyferentności globalnej społeczności XX-wieku. Lewicowość reżysera zatrważała wówczas krytykę. Film miał wyjątkowo słabe recenzje po premierze zarówno w USA jak i Wielkiej Brytanii. Dassain nie zrealizował przez kolejne 5 lat (do sławnego Rififi) żadnego filmu. Realizowany był w ten sposób zakaz i zapis na jego nazwisko. Po latach Noc i miasto uważana jest za arcydzielny kluczowy obraz społecznej odmiany kina noir.
AKADEMIA ZAPOMNIANYCH ARCYDZIEŁ FILMOWYCH – KOLORY „NOIR”
Powstanie sugestywnej odmiany kina sensacyjno/gangsterskiego zwanej Noir (po polsku po prostu „czarnego kina”) była ściśle uwikłana w narastający klimat fatalizmu i chwiejności, jaka zapanowała w USA i na świecie w trakcie i po II wojnie światowej. Poza czynnikami historycznymi – ważne były też procesy modernizacyjne wpływające na ówczesną ludzką kondycję i obyczajowość. Poczucie kryzysu tożsamości powiązane było z dynamiczną industrializacją oraz pojawieniem się społeczeństwa masowego i konsumpcyjnego. Osobnym czynnikiem były impulsy emancypacyjne w sferze płci i społecznego gender. Postać kobiety fatalnej, niszczącej mężczyzn była w filmach symptomem reakcji na te zjawiska: nasilającego się mizoginizmu.
Estetycznie wizualna warstwa Noir wiele zawdzięcza europejskiej kinematografii, szczególnie ekspresjonizmowi niemieckiemu, który został przyswojony przez Hollywood dzięki emigrantom z Europy (m.in. takim twórcom jak Fritz Lang, Billy Wilder, Robert Siodmak, Otto Preminger, William Wyler). Z kolei komplikacje psychologicznego działania i motywacji bohaterów czarnego kina, ich niejednoznaczność etyczna inspirowane były popularnością teorii psychoanalitycznych Zygmunta Freuda i jego uczniów.
Stylistyka Noir to powtarzalny rytuał stałych sygnaturalnych znaków i symboli. Czarny film rozgrywa się zazwyczaj w mieście; do jego stałej ikonografii należy np. widok nocnej asfaltowej ulicy, mokrej po deszczu. Mroczny i niepokojący nastrój uzyskiwany jest przy pomocy ekspresyjnych środków: wyrazistych cieni, mocnych kontrastów, dominacji linii ukośnych i wertykalnych nad horyzontalnymi, nisko lub wysoko umieszczonych świateł kluczowych, agresywnego montażu i dezorientacji widza za sprawą unikania panoramicznych planów pełnych.
Postacie w filmie Noir często nie są wyodrębnione z tła, wtapiają się w nie, często ich wzajemny dystans podkreślany jest poprzez oddzielanie ich od siebie różnymi elementami kadru (drzwiami, oknami). Filmy operują chętnie zaburzoną, skomplikowaną nielinearną chronologią oraz posługują się często werbalnym komentarzem i narracją spoza kadru.
Najbardziej wpływowym aktorem czarnych filmów był Humphrey Bogart, który wykształcił charakterystyczny typ męskiego bohatera – prywatnego detektywa lub przestępcy. Wraz ze swoją żoną – Lauren Bacall stworzyli schemat i typ najpopularniejszej ówcześnie ekranowej pary. Popularnymi duetami aktorskimi Noir byli również Adrian Ladd i Veronica Lake. Ikoną kobiecości filmu Noir stała się także Rita Hayworth. Jane Greer stała się prototypem ról kobiet fatalnych. Pośród innych znaczących aktorów kina czarnego warto wymienić Jamesa Cagneya, Richarda Conte, Richarda Widmarka, Burta Lancastera czy Robert Mitchum.
Termin Film Noir narodził się wtórnie na gruncie refleksji francuskiego filmoznawstwa. Po raz pierwszy w 1946 użył go krytyk Nino Frank, a spopularyzowali go w swej książce francuscy krytycy Raymond Borde i Étienne Chaumeton. Kino Noir do dnia dzisiejszego fascynuje i inspiruje nowoczesną i ponowoczesną kulturę popularną i wysoką. Po latach filmy tej odmiany żyją swoim drugim życiem jako swoiste obiekty kultu w obrębie popkultury i ujawniają swoje nieoczywiste, ukryte głębinowe wymiary.
Cykl realizowany jest przy współpracy z Zakładem Lingwistyki Stosowanej UMCS.
