Lublin żydowski

Według przekazów żydowskich wyznawcy judaizmu osiedlali się w Lublinie już od czasów panowania króla Kazimierza Wielkiego. Do miasta przybywali Żydzi aszkenazyjscy z zachodniej Europy.

Najstarszy zachowany zabytek związany ze społecznością żydowską znajduje się na starym cmentarzu żydowskim. Jest to macewa lubelskiego rabina Jakowa Kopelmana, który zmarł w 1541 roku. O lubelskich Żydach wspominają źródła pisane, takie jak przywilej Kazimierza Jagiellończyka z 1453 roku czy przekaz Jana Długosza, który zawiera informację o przybyciu do miasta rabina Jakuba z Trydentu w 1475 roku. Rabin ten schronił się tu przed prześladowaniami związanymi z posądzeniem go o mord rytualny na chłopcu chrześcijańskim.

XVI wiek to okres prężnego rozwoju żydowskiej społeczności, która wzniosła przy północnym zboczu góry zamkowej akademię talmudyczną wraz z murowaną synagogą Maharszala, nazwaną tak na cześć pierwszego rektora akademii Salomona Lurii, oraz szpitalem. Osadnictwo żydowskie w tej części miasta podlegało staroście królewskiemu. Zamieszkali tu Żydzi posiadali własny herb w postaci głowy barana bez rogów z koroną.

Również po południowej stronie wzgórza zamkowego osiedlali się wyznawcy judaizmu. W przeciwieństwie do Żydów zamieszkałych po przeciwległej stronie zamku społeczność ta tworzyła autonomiczną gminę z własną reprezentacją w osobach ławników. Na tym terenie wzniesiono synagogę legendarnego jednodniowego króla Polski Saula Kacenellenbogena zwanego „Wahlem”. Mury synagog gościły Żydów z całej Polski przybywających na Sejm Czterech Ziem – główny organ samorządowy Żydów w I Rzeczypospolitej.

Żydzi tworzyli swoje enklawy nie tylko w okolicy zamku, ale również na Kalinowszczyźnie, Piaskach zwanych Kazimierzem (obecnie część dzielnicy Za Cukrownią), Wieniawie, Czwartku i Głusku.

Lublin w XVIII wieku był jednym z ośrodków chasydyzmu. Do miasta ściągały tłumy wiernych. Lubelscy chasydzi gromadzili się przy wybudowanej w 1794 roku synagodze „de Chassidim”. Przy ul. Szerokiej mieszkali najznamienitsi przedstawiciele tego ruchu: Jaakow Icchak Horowic zwany „Widzącym z Lublina” oraz Lejb Juda Eiger.

Zniesienie ograniczeń i przyznanie Żydom praw obywatelskich w 1862 roku spowodowało, że część z nich opuściła Podzamcze i zamieszkała w innych częściach miasta. W XIX wieku przeprowadzono trzy duże inwestycje, które pozostawiły trwały ślad w przestrzeni miejskiej. W 1829 roku utworzono nowy cmentarz żydowski przy obecnej ul. Walecznych. W celu zapewnienia opieki nad najuboższymi dziećmi żydowskimi, starcami i kalekami powołano ochronkę, czyli dom opieki. Mieściła się ona w zachowanym do dzisiaj budynku przy ul. Grodzkiej 11. Dla ochrony zdrowia zaś wybudowano Szpital Żydowski przy ul. Lubartowskiej 81. Pomnikiem kultury żydowskiej powstałym w tym czasie jest dziś również synagoga Chewra Nossim przy ul. Lubartowskiej 10.

Przy ul. Złotej 2 mieszkała Franciszka z Meyersonów Arnsztajnowa, poetka, żona znanego lekarza i społecznika Marka Arnsztajna. Z kolei przy ul. Lubartowskiej 24 mieszkała pisarka Anna Langfus z domu Szternfinkiel. W 1930 roku przy ul. Lubartowskiej 83 powstało największe żydowskie założenie okresu dwudziestolecia międzywojennego: Uczelnia Mędrców Lublina – Jeszywas Chachmej Lublin, wybudowana dzięki staraniom rabina Majera Szapiry.

Po wybuchu II wojny światowej już od listopada 1939 roku Niemcy rozpoczęli prześladowanie ludności żydowskiej. Miesiąc później utworzono obóz pracy przymusowej przy ul. Lipowej 7. Proces eksterminacji został przyspieszony w 1941 roku. W tym czasie Niemcy utworzyli getto na terenie wyznaczonym ulicami: Kowalską, Krawiecką, częścią Kalinowszczyzny, Franciszkańską, Unicką i Lubartowską. W październiku tego samego roku powstał na przedmieściach Lublina obóz koncentracyjny Majdanek.

W nocy z 16 na 17 marca 1942 roku rozpoczęto trwającą miesiąc likwidację getta na Podzamczu, będącą początkiem „Akcji Reinhardt”. W tym czasie Niemcy wywieźli ok. 26 000 Żydów do obozu zagłady w Bełżcu. Wtedy też przystąpiono do wyburzania części budynków na Podzamczu. Pozostałe 4000 osób przeniesiono w kwietniu 1942 roku do getta szczątkowego na Majdanie Tatarskim, które zostało zlikwidowane pół roku później. Tuż przed opuszczeniem Lublina w lipcu 1944 roku Niemcy zamordowali więźniów Zamku Lubelskiego. Byli wśród nich także Żydzi pracujący w więziennych warsztatach.

Lublin był jednym z pierwszych miast, do których wkroczyła Armia Czerwona. Dzięki temu szybko zaczęło się tu odradzać na nowo życie żydowskie. Do Lublina przybywali nie tylko jego przedwojenni mieszkańcy, lecz także Żydzi, którzy przeżyli w obozach lub ukrywali się w okolicy. Już w sierpniu 1944 roku powołano tu pierwsze organizacje pomocowe dla ocalonych, zapewniano opiekę i schronienie, pomagano w poszukiwaniu krewnych i zbierano pierwsze relacje świadków dotyczące zbrodni niemieckich. W budynku u zbiegu ul. Rybnej i Noworybnej swoją siedzibę miał Komitet Żydowski.

We wrześniu 1939 Lublin znalazł się pod okupacją niemiecką, stając się stolicą dystryktu lubelskiego, jednostki administracyjnej Generalnego Gubernatorstwa. Już od początku okupacji Żydzi lubelscy poddawani byli szykanom i prześladowaniom: restrykcyjnie ograniczano ich prawa, konfiskowano mienie czy nakazano noszenia opasek z gwiazdą Dawida. Wprowadzono przymus pracy i zakładano obozy, w których Żydzi byli zmuszani do ciężkiej pracy fizycznej. Pierwszy obóz tego typu powstał w Lublinie przy ul. Lipowej 7 już grudniu 1939 roku.

24 marca 1941 roku zarządzeniem gubernatora dystryktu lubelskiego Ernsta Zörnera utworzono getto dla Żydów, którego teren wyznaczały ulice Kowalska, Krawiecka, część Kalinowszczyzny, Franciszkańska, Unicka i Lubartowska. Panujące w getcie warunki bytowe – przeludnienie i ciasnota, głód, brak dostępu do środków higieny, leków i odzieży – prowadziły do licznych epidemii tyfusu i czerwonki, czego rezultatem była bardzo wysoka śmiertelność.

W październiku 1941 roku na przedmieściach Lublina powstał obóz koncentracyjny znany jako Majdanek. Do likwidacji obozu w lipcu 1944 roku przeszło przez niego około 150 000 więźniów, spośród których 80 000 straciło życie. W przeważającej części byli to Żydzi.

W nocy z 16 na 17 marca 1942 roku rozpoczęto likwidację getta w Lublinie, będącą początkiem tzw. „Akcji Reinhardt”, czyli operacji mającej na celu zagładę społeczności żydowskiej. Z lubelskiego Umschlagplatzu, ulokowanego na terenie dawnej rzeźni miejskiej przy ul. Zimnej, do obozu zagłady w Bełżcu Niemcy wywieźli ponad 26 000 Żydów. Po trwającej ponad miesiąc akcji przystąpiono do wyburzania dzielnicy żydowskiej na Podzamczu.

Pozostałe przy życiu ok. 4000 osób przeniesiono w kwietniu 1942 roku do getta szczątkowego na Majdanie Tatarskim, które zlikwidowano ostatecznie 9 listopada 1942 roku. Tuż przed opuszczeniem Lublina, 22 lipca 1944 roku, Niemcy zamordowali więźniów pracujących w warsztatach w więzieniu na Zamku, byli wśród nich także Żydzi.

Upamiętnieniem Zagłady lubelskich Żydów zajmuje się Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”. Ośrodek pracuje nad utworzeniem szlaku pamięci oraz instalacji artystycznej na terenie Umschlagplatzu. Więcej szczegółów na ten temat można znaleźć na stronie Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”.

Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”
W budynku wiodącej ze Starego Miasta w stronę Zamku Bramy Grodzkiej ma swoją siedzibę niezwykła instytucja upamiętniająca losy nieistniejącej już dziś dzielnicy żydowskiej – Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”. Nawiązuje on do symbolicznego i historycznego znaczenia Bramy Grodzkiej, zwanej też Bramą Żydowską. Instytucja prowadzi działania o charakterze edukacyjnym i artystycznym.

We wnętrzach Ośrodka znajduje się wyjątkowa wystawa multimedialna „Lublin. Pamięć Miejsca”. Można na niej zobaczyć m.in. makietę nieistniejącej dzielnicy żydowskiej na Podzamczu, a także usłyszeć odgłosy dawnego miasta, posłuchać zapisanych na nagraniach opowieści świadków historii oraz obejrzeć setki zdjęć dokumentujących przedwojenne życie Lublina.

Prowadzony przez Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” portal „Leksykon Lublin” jest bogatym źródłem wiedzy na temat historii i dziedzictwa kulturowego Lublina i Lubelszczyzny.

Zwiedzanie:

Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”
ul. Grodzka 21 tel. 81 532 58 67
Wejścia: poniedziałek–piątek, o godzinie: 9:30, 11:00, 12:30, 14:00

Uczelnia Mędrców Lublina
Imponujący gmach Uczelni Mędrców Lublina oddano do użytku w 1930 roku, a jego budowa możliwa była dzięki datkom społeczności żydowskiej z całego świata. Lubelska jesziwa (wyższa szkoła rabiniczna) powstała z inicjatywy Majera Szapiry – słynnego rabina, twórcy stosowanej po dzień dzisiejszy metody nauczania Talmudu zwanej „daf jomi” (hebr. karta dzienna), który został pierwszym rektorem uczelni.

Znana jako Jeszywas Chachmej Lublin (hebr. Uczelnia Mędrców Lublina) szkoła Szapiry szybko stała się jedną z najbardziej prestiżowych akademii w Europie. Rozwój uczelni przerwała niemiecka okupacja Lublina, podczas której jej wnętrza zostały zdewastowane, a wyposażenie zrabowane lub zniszczone. Sam gmach przetrwał wojnę, ponieważ służył Niemcom za posterunek żandarmerii i szpital wojskowy.

Po II wojnie światowej budynek należał do Akademii Medycznej. Obecnie znajduje się tu siedziba lubelskiej filii Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie oraz 4-gwiazdkowy Hotel Ilan. W 2007 roku rededykowana została synagoga, która w czasach funkcjonowania uczelni służyła zarówno jako sala modlitw, jak i główna sala wykładowa. Dzisiaj jest to jedyna funkcjonująca w Lublinie bożnica.

Zwiedzanie:
Uczelnia Mędrców Lublina
ul. Lubartowska 85
tel. 81 745 03 47, 81 478 50 60, 81 478 50 63

Stary i nowy cmentarz żydowski
Założony w XVI wieku stary cmentarz żydowski w Lublinie jest jednym z najcenniejszych zabytków kultury żydowskiej w Polsce. Na jego terenie znajduje się najstarszy zachowany w swojej pierwotnej lokalizacji nagrobek żydowski – pochodząca z 1541 roku macewa Jakuba Kopelmana. Nekropolia jest miejscem pochówku wielu słynnych postaci, między innymi Szaloma Szachny, czy znanego jako „Widzący z Lublina” Jakuba Icchaka Horowica.

Stary cmentarz został zamknięty dla celów grzebalnych w 1828 roku. Od tego czasu powoli ulegał zniszczeniu, spotęgowanemu dewastacjami podczas I i II wojny światowej. W czasie okupacji niemieckiej na terenie nekropolii odbywały się egzekucje Żydów i Polaków. Z powodu spustoszeń wojennych i powojennego zaniedbania do czasów współczesnych przetrwała niewielka część kamieni nagrobnych - wśród nich macewy “Widzącego z Lublina”, Szaloma Szachny i Salomona Lurii.

Nowy cmentarz żydowski został otwarty w 1829 roku, wkrótce stając się główną lubelską nekropolią, do dziś pełniącą funkcje grzebalne. Pochowani na nim zostali między innymi lubelscy cadycy z dynastii Eigerów oraz rabin Majer Szapira (zmarł w 1933 roku, a jego szczątki przeniesiono w 1958 roku do Jerozolimy). Zdewastowany w czasie II wojny światowej teren cmentarza został uporządkowany i ogrodzony w latach 80. XX wieku dzięki staraniom lubelskiej ocalałej Sary Bass i jej męża Manfreda Frenkla. Z postawionymi na nim monumentami i funkcjonującą u wejścia izbą pamięci cmentarz jest także miejscem upamiętnienia zgładzonej społeczności żydowskiej Lublina.

Zwiedzanie:
Stary cmentarz żydowski, ul. Kalinowszczyzna
Nowy cmentarz żydowski, ul. Walecznych
Klucze do obu cmentarzy znajdują się w Jeszywas Chachmej Lublin przy ul. Lubartowskiej 85.

Synagoga Chewra Nossim
Znajdująca się na pierwszym piętrze kamienicy przy ul. Lubartowskiej synagoga jest jedyną przedwojenną bożnicą w Lublinie, która przetrwała okupację. Budynek nie uległ zniszczeniu w trakcie likwidacji getta, ponieważ znajdował się poza nim. Granicę getta stanowiła nieparzysta strona ul. Lubartowskiej – synagoga znajdowała się po przeciwległej stronie ulicy.

Synagogę założono pod koniec XIX wieku jako prywatny dom modlitwy, ale już na początku XX wieku przekazano ją lubelskiej gminie żydowskiej. Do II wojny światowej pełniła funkcję bożnicy bractwa pogrzebowego Chewra Nossim (hebr. Bractwo Tragarzy Zwłok). Po wojnie była jednym z centrów odbudowującego się w Lublinie życia żydowskiego. Funkcjonowała jako bożnica do 2007 roku, kiedy to rededykowana została synagoga w Uczelni Mędrców Lublina.

Dzisiaj w budynku synagogi Chewra Nossim mieści się niewielka Izba Pamięci Żydów Lubelskich, w której znajduje się ciekawy zbiór judaików. Jest to także siedziba lubelskiego oddziału Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce, które we wnętrzach dawnej bożnicy organizuje wydarzenia kulturalne, takie jak spotkania, wykłady czy koncerty muzyki żydowskiej.

Zwiedzanie:
ul. Lubartowska 10
tel. 501 836 048
niedziela, godz. 13:00–15:00 lub po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym

Majdanek
Usytuowany na obrzeżach Lublina i zajmujący 270 ha obóz koncentracyjny był drugim co do wielkości obozem nazistowskim w okupowanej Europie. KL Lublin, potocznie zwany Majdankiem, funkcjonował w latach 1941–1944. W tym czasie pełnił szereg funkcji: obozu jenieckiego, koncentracyjnego, pracy, przejściowego i karnego. W latach 1942–1943 Majdanek stał się jednym z ośrodków masowej zagłady ludności żydowskiej. Z uwagi na mającą tam miejsce 3 listopada 1943 roku masową egzekucję Żydów jest także zaliczany do obozów tzw. „Akcji Reinhardt”.

Na terenie Majdanka więzieni byli mężczyźni, kobiety i dzieci, pochodzący z prawie 30 państw. Prymitywne warunki bytowe, na które składała się niedbała zabudowa, baraki więźniarskie w dużej mierze pozbawione sanitariatów, głodowe racje żywnościowe i katorżnicza praca, wpłynęły na wysoką śmiertelność w obozie. Spośród około 150 000 osób, które trafiły do KL Lublin, życie straciło 80 000, a wśród nich 60 000 Żydów.

Obóz koncentracyjny na Majdanku został zlikwidowany 22 lipca 1944 roku. Po wojnie przez kilka miesięcy funkcjonował tu obóz NKWD. Już w listopadzie 1944 roku na terenie byłego obozu utworzono muzeum martyrologiczne, pierwsze muzeum tego rodzaju, zajmujące ⅓ powierzchni KL Lublin. Państwowe Muzeum na Majdanku prezentuje częściowo zachowaną zabudowę obozu z barakami więźniarskimi, magazynami, bunkrem z komorami gazowymi oraz budynkiem krematorium.

Zwiedzanie:
Państwowe Muzeum na Majdanku
ul. Droga Męczenników Majdanka 67
tel. 81 710 28 33
kwiecień–październik: 9.00–18.00 (teren i obiekty historyczne), 9.00–17.00 (wystawa historyczna i Centrum Obsługi Zwiedzających)
listopad–marzec: 9.00–16.00
W poniedziałki Muzeum jest nieczynne (udostępnione do zwiedzania są teren i obiekty historyczne).

Jeśli nie mamy zbyt dużo czasu na zwiedzanie żydowskiego Lublina, poświęćmy trzy godziny na wizytę w Ośrodku „Brama Grodzka – Teatr NN”  oraz na krótki spacer po nieistniejącej dzielnicy żydowskiej.

Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”
W budynku wiodącej ze Starego Miasta w stronę Zamku Bramy Grodzkiej ma swoją siedzibę niezwykła instytucja upamiętniająca losy nieistniejącej już dziś dzielnicy żydowskiej – Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”. Nawiązuje on do symbolicznego i historycznego znaczenia Bramy Grodzkiej, zwanej też Bramą Żydowską. Instytucja prowadzi działania o charakterze edukacyjnym i artystycznym. We wnętrzach Ośrodka znajduje się wyjątkowa wystawa multimedialna „Lublin. Pamięć Miejsca”. Można na niej zobaczyć m.in. makietę nieistniejącej dzielnicy żydowskiej na Podzamczu, a także usłyszeć odgłosy dawnego miasta, posłuchać zapisanych na nagraniach opowieści świadków historii oraz obejrzeć setki zdjęć dokumentujących przedwojenne życie Lublina (zwiedzanie z przewodnikiem: poniedziałek–piątek, o godzinie: 9:30, 11:00, 12:30, 14:00).

Spacer po dawnej dzielnicy żydowskiej
Po zwiedzaniu wystawy w Ośrodku „Brama Grodzka – Teatr NN” polecamy udać się na krótki spacer po dawnej dzielnicy żydowskiej i terenie getta, którego trasa częściowo pokrywa się ze Szlakiem Pamięci Żydów Lubelskich. Miasto żydowskie przez wieki rozwijało się w okolicach Zamku i w obrębie Starego Miasta, stanowiącego centrum dzisiejszego Lublina. Podczas II wojny światowej Niemcy deportowali prawie wszystkich żydowskich mieszkańców miasta do obozu zagłady w Bełżcu, a następnie zburzyli większość zabudowy getta. Spacer po dawnej dzielnicy żydowskiej wiedzie przez nieistniejące już dziś ulice: Krawiecką, Zamkową, Podzamcze (dzisiejsze Błonia pod Zamkiem) i Plac Zamkowy, gdzie niegdyś rozciągała się dawna ul. Szeroka. Warto także obejrzeć częściowo zachowaną zabudowę – ulice Kowalską, Cyruliczą czy Lubartowską. Na koniec spaceru polecamy zatrzymać się na chwilę przy Latarni Pamięci, znajdującej się przy Domu na Podwalu poniżej Bramy Grodzkiej – jednej z ostatnich przedwojennych latarni ulicznych, której światło nie gaśnie całą dobę, symbolicznie przypominając o żydowskiej przeszłości Lublina.

Mając do dyspozycji około sześciu godzin, jesteśmy w stanie zapoznać się z najważniejszymi obiektami żydowskiego Lublina. Zwiedzanie polecamy rozpocząć od wizyty w Ośrodku „Brama Grodzka – Teatr NN”, następnie przespacerować się po terenie nieistniejącej dzielnicy żydowskiej, zwiedzić budynek dawnej jesziwy przy ul. Lubartowskiej, a na koniec udać się na stary cmentarz żydowski.

Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”
W budynku wiodącej ze Starego Miasta w stronę Zamku Bramy Grodzkiej ma swoją siedzibę niezwykła instytucja upamiętniająca losy nieistniejącej już dziś dzielnicy żydowskiej – Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”. Nawiązuje on do symbolicznego i historycznego znaczenia Bramy Grodzkiej, zwanej też Bramą Żydowską. Instytucja prowadzi działania o charakterze edukacyjnym i artystycznym. We wnętrzach Ośrodka znajduje się wyjątkowa wystawa multimedialna „Lublin. Pamięć Miejsca”. Można na niej zobaczyć m.in. makietę nieistniejącej dzielnicy żydowskiej na Podzamczu, a także usłyszeć odgłosy dawnego miasta, posłuchać zapisanych na nagraniach opowieści świadków historii oraz obejrzeć setki zdjęć dokumentujących przedwojenne życie Lublina (zwiedzanie z przewodnikiem: poniedziałek–piątek, o godzinie: 9:30, 11:00, 12:30, 14:00).

Spacer po dawnej dzielnicy żydowskiej
Po zwiedzaniu wystawy w Ośrodku „Brama Grodzka – Teatr NN” polecamy udać się na krótki spacer po dawnej dzielnicy żydowskiej i terenie getta, którego trasa częściowo pokrywa się ze Szlakiem Pamięci Żydów Lubelskich [Zwiedzaj Lublin>Spacery i szlaki po Lublinie>szlak pamięci Żydów lubelskich]. Miasto żydowskie przez wieki rozwijało się w okolicach Zamku i w obrębie Starego Miasta, stanowiącego centrum dzisiejszego Lublina. Podczas II wojny światowej Niemcy deportowali prawie wszystkich żydowskich mieszkańców miasta do obozu zagłady w Bełżcu, a następnie zburzyli większość zabudowy getta. Spacer po dawnej dzielnicy żydowskiej wiedzie przez nieistniejące już dziś ulice: Krawiecką, Zamkową, Podzamcze (dzisiejsze Błonia pod Zamkiem) i Plac Zamkowy, gdzie niegdyś rozciągała się dawna ul. Szeroka. Warto także obejrzeć częściowo zachowaną zabudowę – ulice Kowalską, Cyruliczą czy Lubartowską. Na koniec spaceru polecamy zatrzymać się na chwilę przy Latarni Pamięci, znajdującej się przy Domu na Podwalu poniżej Bramy Grodzkiej – jednej z ostatnich przedwojennych latarni ulicznych, której światło nie gaśnie całą dobę, symbolicznie przypominając o żydowskiej przeszłości Lublina.

Uczelnia Mędrców Lublina
Imponujący gmach Uczelni Mędrców Lublina oddano do użytku w 1930 roku, a jego budowa możliwa była dzięki datkom społeczności żydowskiej z całego świata. Lubelska jesziwa (wyższa szkoła rabiniczna) powstała z inicjatywy Majera Szapiry – słynnego rabina, twórcy stosowanej po dzień dzisiejszy metody nauczania Talmudu zwanej „daf jomi” (hebr. karta dzienna), który został pierwszym rektorem uczelni.

Znana jako Jeszywas Chachmej Lublin (hebr. Uczelnia Mędrców Lublina) szkoła Szapiry szybko stała się jedną z najbardziej prestiżowych akademii w Europie. Rozwój uczelni przerwała niemiecka okupacja Lublina, podczas której jej wnętrza zostały zdewastowane, a wyposażenie zrabowane lub zniszczone. Sam gmach przetrwał wojnę, ponieważ służył Niemcom za posterunek żandarmerii i szpital wojskowy.

Po II wojnie światowej budynek należał do Akademii Medycznej. Obecnie znajduje się tu siedziba lubelskiej filii Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie oraz 4-gwiazdkowy Hotel Ilan. W 2007 roku rededykowana została synagoga, która w czasach funkcjonowania uczelni służyła zarówno jako sala modlitw, jak i główna sala wykładowa. Dzisiaj jest to jedyna funkcjonująca w Lublinie bożnica.

Stary cmentarz żydowski
Założony w XVI wieku stary cmentarz żydowski w Lublinie jest jednym z najcenniejszych zabytków kultury żydowskiej w Polsce. Na jego terenie znajduje się najstarszy zachowany w swojej pierwotnej lokalizacji nagrobek żydowski – pochodząca z 1541 roku macewa Jakuba Kopelmana. Nekropolia jest miejscem pochówku wielu słynnych postaci, między innymi Szaloma Szachny, Salomona Lurii czy znanego jako „Widzący z Lublina” Jakuba Icchaka Horowica.

Stary cmentarz został zamknięty dla celów grzebalnych w 1829 roku. Od tego czasu powoli ulegał zniszczeniu, spotęgowanemu dewastacjami podczas I i II wojny światowej. W czasie okupacji niemieckiej na terenie nekropolii odbywały się egzekucje Żydów i Polaków. Z powodu spustoszeń wojennych i powojennego zaniedbania do czasów współczesnych przetrwała niewielka część kamieni nagrobnych – wśród nich macewy „Widzącego z Lublina”, Szaloma Szachny i Salomona Lurii. Klucze na cmentarz znajdują się w recepcji Hotelu Ilan (ul. Lubartowska 85).

TRASA "DZIEDZICTWO ŻYDOWSKIE"

Mając do dyspozycji jeden dzień, możemy bez pośpiechu zapoznać się najważniejszymi obiektami żydowskiego Lublina. Proponowana trasa obejmuje przede wszystkim miejsca związane z historią lubelskich Żydów do wybuchu II wojny światowej.

Zwiedzanie polecamy rozpocząć od wizyty w Ośrodku „Brama Grodzka – Teatr NN”, następnie przespacerować się po nieistniejącej dzielnicy żydowskiej, zwiedzić synagogę Chewra Nossim, budynek dawnej jesziwy przy ul. Lubartowskiej, a na koniec udać się na stary i nowy cmentarz żydowski.

Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”
W budynku wiodącej ze Starego Miasta w stronę Zamku Bramy Grodzkiej ma swoją siedzibę niezwykła instytucja upamiętniająca losy nieistniejącej już dziś dzielnicy żydowskiej – Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”. Nawiązuje on do symbolicznego i historycznego znaczenia Bramy Grodzkiej, zwanej też Bramą Żydowską. Instytucja prowadzi działania o charakterze edukacyjnym i artystycznym. We wnętrzach Ośrodka znajduje się wyjątkowa wystawa multimedialna „Lublin. Pamięć Miejsca”. Można na niej zobaczyć m.in. makietę nieistniejącej dzielnicy żydowskiej na Podzamczu, a także usłyszeć odgłosy dawnego miasta, posłuchać zapisanych na nagraniach opowieści świadków historii oraz obejrzeć setki zdjęć dokumentujących przedwojenne życie Lublina (zwiedzanie z przewodnikiem: poniedziałek–piątek, o godzinie: 9:30, 11:00, 12:30, 14:00).

Spacer po dawnej dzielnicy żydowskiej
Po zwiedzaniu wystawy w Ośrodku „Brama Grodzka – Teatr NN” polecamy udać się na krótki spacer po dawnej dzielnicy żydowskiej i terenie getta, którego trasa częściowo pokrywa się ze Szlakiem Pamięci Żydów Lubelskich. Miasto żydowskie przez wieki rozwijało się w okolicach Zamku i w obrębie Starego Miasta, stanowiącego centrum dzisiejszego Lublina. Podczas II wojny światowej Niemcy deportowali prawie wszystkich żydowskich mieszkańców miasta do obozu zagłady w Bełżcu, a następnie zburzyli większość zabudowy getta. Spacer po dawnej dzielnicy żydowskiej wiedzie przez nieistniejące już dziś ulice: Krawiecką, Zamkową, Podzamcze (dzisiejsze Błonia pod Zamkiem) i Plac Zamkowy, gdzie niegdyś rozciągała się dawna ul. Szeroka. Warto także obejrzeć częściowo zachowaną zabudowę – ulice Kowalską, Cyruliczą czy Lubartowską. Na koniec spaceru polecamy zatrzymać się na chwilę przy Latarni Pamięci, znajdującej się przy Domu na Podwalu poniżej Bramy Grodzkiej – jednej z ostatnich przedwojennych latarni ulicznych, której światło nie gaśnie całą dobę, symbolicznie przypominając o żydowskiej przeszłości Lublina.

Synagoga Chewra Nossim
Znajdująca się na pierwszym piętrze kamienicy przy ul. Lubartowskiej synagoga jest jedyną przedwojenną bożnicą w Lublinie, która przetrwała okupację. Budynek nie uległ zniszczeniu w trakcie likwidacji getta, ponieważ znajdował się poza nim. Granicę getta stanowiła nieparzysta strona ul. Lubartowskiej – synagoga znajdowała się po przeciwległej stronie ulicy.

Synagogę założono pod koniec XIX wieku jako prywatny dom modlitwy, ale już na początku XX wieku przekazano ją lubelskiej gminie żydowskiej. Do II wojny światowej pełniła funkcję bożnicy bractwa pogrzebowego Chewra Nossim (hebr. Bractwo Tragarzy Zwłok). Po wojnie była jednym z centrów odbudowującego się w Lublinie życia żydowskiego. Funkcjonowała jako bożnica do 2007 roku, kiedy to rededykowana została synagoga w Uczelni Mędrców Lublina.

Dzisiaj w budynku synagogi Chewra Nossim mieści się niewielka Izba Pamięci Żydów Lubelskich, w której znajduje się ciekawy zbiór judaików. Jest to także siedziba lubelskiego oddziału Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce, które we wnętrzach dawnej bożnicy organizuje wydarzenia kulturalne, takie jak spotkania, wykłady czy koncerty muzyki żydowskiej. Zwiedzanie w każdą niedzielę w godz. 13:00–15:00 lub po wcześniejszym umówieniu telefonicznym pod numerem 501 836 048.

Uczelnia Mędrców Lublina
Imponujący gmach Uczelni Mędrców Lublina oddano do użytku w 1930 roku, a jego budowa możliwa była dzięki datkom społeczności żydowskiej z całego świata. Lubelska jesziwa (wyższa szkoła rabiniczna) powstała z inicjatywy Majera Szapiry – słynnego rabina, twórcy stosowanej po dzień dzisiejszy metody nauczania Talmudu zwanej „daf jomi” (hebr. karta dzienna), który został pierwszym rektorem uczelni.

Znana jako Jeszywas Chachmej Lublin (hebr. Uczelnia Mędrców Lublina) szkoła Szapiry szybko stała się jedną z najbardziej prestiżowych akademii w Europie. Rozwój uczelni przerwała niemiecka okupacja Lublina, podczas której jej wnętrza zostały zdewastowane, a wyposażenie zrabowane lub zniszczone. Sam gmach przetrwał wojnę, ponieważ służył Niemcom za posterunek żandarmerii i szpital wojskowy.

Po II wojnie światowej budynek należał do Akademii Medycznej. Obecnie znajduje się tu siedziba lubelskiej filii Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie oraz 4-gwiazdkowy Hotel Ilan. W 2007 roku rededykowana została synagoga, która w czasach funkcjonowania uczelni służyła zarówno jako sala modlitw, jak i główna sala wykładowa. Dzisiaj jest to jedyna funkcjonująca w Lublinie bożnica.

Stary i nowy cmentarz żydowski
Założony w XVI wieku stary cmentarz żydowski w Lublinie jest jednym z najcenniejszych zabytków kultury żydowskiej w Polsce. Na jego terenie znajduje się najstarszy zachowany w swojej pierwotnej lokalizacji nagrobek żydowski – pochodząca z 1541 roku macewa Jakuba Kopelmana. Nekropolia jest miejscem pochówku wielu słynnych postaci, między innymi Szaloma Szachny, Salomona Lurii czy znanego jako „Widzący z Lublina” Jakuba Icchaka Horowica.

Stary cmentarz został zamknięty dla celów grzebalnych w 1829 roku. Od tego czasu powoli ulegał zniszczeniu, spotęgowanemu dewastacjami podczas I i II wojny światowej. W czasie okupacji niemieckiej na terenie nekropolii odbywały się egzekucje Żydów i Polaków. Z powodu spustoszeń wojennych i powojennego zaniedbania do czasów współczesnych przetrwała niewielka część kamieni nagrobnych – wśród nich macewy „Widzącego z Lublina”, Szaloma Szachny i Salomona Lurii. Klucze do cmentarza znajdują się w Jeszywas Chachmej Lublin przy ul. Lubartowskiej 85.

Nowy cmentarz żydowski został otwarty w 1829 roku, gdy na starym zabrakło miejsc na kolejne pochówki, stając się tym samym główną lubelską nekropolią, do dziś pełniącą funkcje grzebalne. Pochowani na nim zostali między innymi lubelscy cadycy z dynastii Eigerów oraz rabin Majer Szapira (zmarł w 1933 roku, a jego szczątki przeniesiono w 1958 roku do Jerozolimy). Zdewastowany w czasie II wojny światowej teren cmentarza został uporządkowany i ogrodzony w latach 80. XX wieku dzięki staraniom lubelskiej ocalałej Sary Bass i jej męża Manfreda Frenkla. Z postawionymi na nim monumentami i funkcjonującą u wejścia izbą pamięci cmentarz jest także miejscem upamiętnienia zgładzonej społeczności żydowskiej Lublina.

TRASA "ZAGŁADA LUBELSKICH ŻYDÓW"

Trasa „Żydowski Lublin. Zagłada lubelskich Żydów” to propozycja całodniowego zwiedzania miejsc związanych z historią Holokaustu w Lublinie. Polecamy rozpocząć od wizyty w Ośrodku „Brama Grodzka – Teatr NN”, następnie przejść przez teren dawnego getta na Podzamczu oraz na nowy cmentarz żydowski, gdzie znajduje się najstarsze upamiętnienie ofiar Zagłady w Lublinie. Na koniec warto udać się na obrzeża miasta do Państwowego Muzeum na Majdanku. Jeśli wystarczy czasu, można skierować swe kroki na ul. Niecałą, by obejrzeć Pomnik Ofiar Getta.

Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”
W budynku wiodącej ze Starego Miasta w stronę Zamku Bramy Grodzkiej ma swoją siedzibę niezwykła instytucja upamiętniająca losy nieistniejącej już dziś dzielnicy żydowskiej – Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”. Nawiązuje on do symbolicznego i historycznego znaczenia Bramy Grodzkiej, zwanej też Bramą Żydowską. Instytucja prowadzi działania o charakterze edukacyjnym i artystycznym. We wnętrzach Ośrodka znajduje się wyjątkowa wystawa multimedialna „Lublin. Pamięć Miejsca”. Można na niej zobaczyć m.in. makietę nieistniejącej dzielnicy żydowskiej na Podzamczu, a także usłyszeć odgłosy dawnego miasta, posłuchać zapisanych na nagraniach opowieści świadków historii oraz obejrzeć setki zdjęć dokumentujących przedwojenne życie Lublina (zwiedzanie z przewodnikiem: poniedziałek–piątek, o godzinie: 9:30, 11:00, 12:30, 14:00).

Spacer po terenie dawnego getta
Po zwiedzaniu wystawy w Ośrodku „Brama Grodzka – Teatr NN” polecamy udać się na spacer po Podzamczu, gdzie w latach 1941–1942 funkcjonowało lubelskie getto. Podczas II wojny światowej Niemcy deportowali większość żydowskich mieszkańców miasta do obozu zagłady w Bełżcu, a następnie zlikwidowali przeważającą część dzielnicy żydowskiej. Spacer warto rozpocząć od Latarni Pamięci, znajdującej się przy Domu na Podwalu poniżej Bramy Grodzkiej – jednej z ostatnich przedwojennych latarni ulicznych, której światło nie gaśnie całą dobę, symbolicznie przypominając o żydowskiej przeszłości Lublina. Polecamy zatrzymać się też w kilku ważnych dla historii getta miejsc. Pierwszym z nich jest budynek dawnej żydowskiej ochronki przy ul. Grodzkiej 11, w którym w trakcie wojny znajdowała się siedziba Judenratu. Kolejny przystanek to miejsce po nieistniejącym kompleksie synagogalnym przy obecnej al. Tysiąclecia. Największa lubelska synagoga służyła jako punkt gromadzenia lubelskich Żydów przed deportacją do obozu zagłady w Bełżcu. Dalej można przejść ul. Lubartowską pod dawny szpital żydowski i na koniec zwiedzić nowy cmentarz. Od marca 2017 roku udostępniony będzie szlak pamięci z oznaczeniem historycznych granic getta oraz instalacją artystyczną na terenie Umschlagplatzu przy ul. Zimnej. Więcej szczegółów na ten temat można znaleźć na stronie Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”.

Nowy cmentarz żydowski
Nowy cmentarz żydowski przy ul. Walecznych został założony w 1829 roku. Podczas II wojny światowej hitlerowcy zdewastowali nekropolię. Cmentarz został uporządkowany i ogrodzony murem w postaci symbolicznych uszkodzonych macew w latach 80. XX wieku. Inicjatorami tych działań byli Sara i Manfred Frenklowie. Przy wejściu wznosi się pomnik-mauzoleum z synagogą i izbą pamięci. Na cmentarzu pochowano m.in. członków lubelskiej dynastii Eigerów, a także Majera Szapiro, założyciela jesziwy, którego szczątki w 1958 roku zostały ekshumowane i przewiezione do Jerozolimy. Znajduje się tu również kilka upamiętnień m.in. obelisk poświęcony żołnierzom żydowskim służącym w Armii Polskiej oraz pomnik w kształcie menory na masowej mogile dzieci z żydowskiej ochronki zamordowanych w czasie wojny. Cmentarz w dalszym ciągu pełni funkcje grzebalne.

Majdanek
Usytuowany na obrzeżach Lublina i zajmujący 270 ha obóz koncentracyjny był drugim co do wielkości obozem nazistowskim w okupowanej Europie. KL Lublin, potocznie zwany Majdankiem, funkcjonował w latach 1941–1944. W tym czasie pełnił szereg funkcji: obozu jenieckiego, koncentracyjnego, pracy, przejściowego i karnego. W latach 1942–1943 Majdanek stał się jednym z ośrodków masowej zagłady ludności żydowskiej. Z uwagi na mającą tam miejsce 3 listopada 1943 roku masową egzekucję Żydów jest także zaliczany do obozów tzw. „Akcji Reinhardt”.

Na terenie Majdanka więzieni byli mężczyźni, kobiety i dzieci, pochodzący z prawie 30 państw. Prymitywne warunki bytowe, na które składała się niedbała zabudowa, baraki więźniarskie w dużej mierze pozbawione sanitariatów, głodowe racje żywnościowe i katorżnicza praca, wpłynęły na wysoką śmiertelność w obozie. Spośród około 150 000 osób, które trafiły do KL Lublin, życie straciło 80 000, a wśród nich 60 000 Żydów.

Obóz koncentracyjny na Majdanku wyzwolony został 22 lipca 1944 roku. Po wojnie przez kilka miesięcy funkcjonował tu obóz NKWD. Już w listopadzie 1944 roku na terenie byłego obozu utworzono muzeum martyrologiczne, pierwsze muzeum tego rodzaju, zajmujące ⅓ powierzchni KL Lublin. Państwowe Muzeum na Majdanku prezentuje częściowo zachowaną zabudowę obozu z barakami więźniarskimi, magazynami, bunkrem z komorami gazowymi oraz budynkiem krematorium.

Pomnik Ofiar Getta
Pomnik Ofiar Getta, autorstwa Bogumiła Zagajewskiego i Janusza Tarabuły, odsłonięty w 1962 roku w 20. rocznicę likwidacji getta w Lublinie usytuowany był początkowo pomiędzy ul. Lubartowską a Świętoduską; obecnie znajduje się przy ul. Niecałej. Monument ma formę potężnej macewy z inskrypcją, która jest fragmentem wiersza poety Icchaka Kacenelsona: „W każdej garstce popiołu szukam swoich bliskich”. W podstawie pomnika wyryte zostały nazwy miejsc Zagłady na Lubelszczyźnie.

Przystanek 1. Kamienny obelisk na Placu Zamkowym
Pierwszy przystanek to znajdujący się na Placu Zamkowym kamienny obelisk z tablicą zawierającą plan dawnej dzielnicy żydowskiej. Przebiegająca przez środek dzisiejszego Placu Zamkowego ul. Szeroka była centralną osią miasta żydowskiego. Przy niej znajdowały się synagogi, okazałe sklepy i kamienice. To właśnie przy ul. Szerokiej, pod numerem 28, na przełomie XVIII i XIX wieku mieszkał „Widzący z Lublina” (J. I. Horowic-Szternfeld), słynny cadyk i współtwórca chasydyzmu. W 1941 roku ul. Szeroka znalazła się w granicach utworzonego przez Niemców getta, a po jego likwidacji w 1942 roku została doszczętnie zniszczona.

Przystanek 2. Neogotycki Zamek Lubelski
Neogotycki Zamek Lubelski powstał w 1. połowie XIX wieku, po rozebraniu ruin dawnego renesansowego zamku królewskiego (ze starych zabudowań pozostała tylko romańska wieża, czyli tzw. donżon, oraz gotycka kaplica pw. Trójcy Świętej). W XIX wieku utworzono tu więzienie. Obok Polaków przetrzymywano w nim również Żydów, zarówno w czasie zaborów, jak i w okresie międzywojennym oraz przede wszystkim podczas okupacji hitlerowskiej, kiedy to gestapo więziło tu m.in. mieszkańców getta lubelskiego. Żydowscy więźniowie zginęli w masowych rozstrzeliwaniach na Górkach Czechowskich oraz wraz z Polakami w egzekucji na Zamku 22 lipca 1944 roku, na kilka godzin przed wkroczeniem do Lublina wojsk polskich i sowieckich. Zamek jest obecnie siedzibą Muzeum Lubelskiego.

Przystanek 3. Miejsce dawnego kompleksu synagogalnego
Przy obecnej al. Tysiąclecia, u stóp Zamku, poniżej Baszty Żydowskiej, znajdował się gmach dawnego kompleksu synagogalnego, nazwanego Maharszal-Szul na cześć Salomona Lurii. Na początku XVII wieku dobudowano mniejszą synagogę Maharam-Szul. W XVI–XVII wieku w istniejącym tu zespole sakralnym funkcjonowała pierwsza lubelska jesziwa, założona przez rabina Szaloma Szachnę. Zespół synagogalny został zburzony przez okupantów niemieckich w 1942 roku podczas likwidacji getta. Obecnie znajduje się tam tablica z wizerunkiem największej lubelskiej synagogi.

Przystanek 4. Stary cmentarz przy ul. Kalinowszczyzna
Stary cmentarz żydowski przy ul. Kalinowszczyzna i ul. Siennej położony jest na wysokim wzgórzu, które było pierwotnie średniowiecznym grodziskiem. Znajdujący się tu pomnik na grobie Jakuba Kopelmana z 1541 roku jest najstarszym nagrobkiem żydowskim na ziemiach polskich, stojącym w oryginalnym miejscu. Pochowano tu wielu znanych rabinów, uczonych i przywódców żydowskich, m.in. słynnego lubelskiego cadyka Jakuba Icchaka Horowica „Widzącego z Lublina” (zm. w 1815 roku); jego grób można rozpoznać po okratowanej metalowej osłonie nad kamienną macewą. Znajdują się tu także nagrobki Szaloma Szachny (zm. 1558), założyciela lubelskiej jesziwy, i Salomona Lurii, zwanego Maharszalem (zm. 1573) – rabina, którego imieniem nazwano główną synagogę w Lublinie. Cmentarz funkcjonował do 1829 roku. Podczas II wojny światowej był miejscem egzekucji Żydów i Polaków.

Przystanek 5. Nowy cmentarz żydowski przy ul. Walecznych
Nowy cmentarz żydowski przy ul. Walecznych został założony w 1829 roku. Podczas II wojny światowej hitlerowcy zdewastowali nekropolię. Cmentarz został uporządkowany i ogrodzony murem w postaci symbolicznych uszkodzonych macew w latach 80. XX wieku. Inicjatorami tych działań byli Sara i Manfred Frenklowie. Przy wejściu wznosi się pomnik-mauzoleum z synagogą i izbą pamięci. Na cmentarzu pochowano m.in. członków lubelskiej dynastii Eigerów, a także Majera Szapirę, założyciela jesziwy, którego szczątki w 1958 roku zostały ekshumowane i przewiezione do Jerozolimy. Znajduje się tu również kilka upamiętnień m.in. obelisk poświęcony żołnierzom żydowskim służącym w Wojsku Polskim oraz pomnik w kształcie menory na masowej mogile dzieci z żydowskiej ochronki zamordowanych w czasie wojny. Cmentarz w dalszym ciągu pełni funkcje grzebalne.

Przystanek 6. Dawna Uczelnia Mędrców Lublina
Dawna Uczelnia Mędrców Lublina (Jeszywas Chachmej Lublin) stoi u zbiegu ul. Unickiej i Lubartowskiej. Słynna uczelnia talmudyczna powstała z inicjatywy Majera Szapiry, a jej okazały gmach wzniesiono dzięki składkom społeczności żydowskiej z całego świata. Uczelnia nawiązywała do chlubnych tradycji nauk talmudycznych, które rozwijane były w Lublinie w okresie staropolskim. Uroczyste otwarcie jesziwy miało miejsce w 1930 roku i było wydarzeniem o międzynarodowym znaczeniu. Uczelnia posiadała bogaty księgozbiór, w którym zgromadzono hebrajskie druki z XVI i XVII wieku. Działalność jesziwy przerwał wybuch II wojny światowej. Po wojnie budynek należał do Akademii Medycznej. Obecnie znajduje się tu odnowiona czynna synagoga wraz z niewielką ekspozycją poświęconą historii jesziwy oraz siedziba lubelskiej filii Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie. Części budynku zajmuje 4-gwiazdkowy Hotel Ilan.

Przystanek 7. Dawny Szpital Żydowski
Gmach dawnego Szpitala Żydowskiego przy ul. Lubartowskiej 81 zajmuje obecnie klinika ginekologiczna. Instytucja funkcjonowała w latach 1886–1942, a jednym z jej ordynatorów był Marek Arnsztajn, mąż słynnej poetki Franciszki Arnsztajnowej. Podczas II wojny światowej szpital został ograbiony przez hitlerowców z nowoczesnego sprzętu medycznego, a personel i pacjentów zamordowano podczas likwidacji getta w marcu 1942 roku.

Przystanek 8. Dawny Dom Ludowy im. Icchoka Lejbusza Pereca
Budowę Domu Ludowego im. Icchoka Lejbusza Pereca u zbiegu ul. Czwartek i Szkolnej rozpoczęto w 1937 roku m.in. z inicjatywy lewicowej żydowskiej partii politycznej Bund. Obiekt nigdy nie został oficjalnie otwarty, gdyż uroczystość była zaplanowana na 1 września 1939 roku. W okresie II wojny światowej budynek został zaadaptowany na szpital epidemiczny. Przez kilka lat po wojnie pełnił funkcję noclegowni i kuchni dla ocalałych z Zagłady i był jednym z ośrodków życia żydowskiego w Lublinie. Obecnie w budynku znajduje się siedziba lubelskiego oddziału Narodowego Funduszu Zdrowia.

Przystanek 9. Synagoga Chewra Nossim
Jedyna zachowana lubelska przedwojenna bożnica Chewra Nossim jest zlokalizowana na pierwszym piętrze kamienicy przy ul. Lubartowskiej 10. Synagoga została założona pod koniec XIX wieku jako prywatny dom modlitwy, ale już na początku XX wieku przekazano ją lubelskiej gminie żydowskiej. Do II wojny światowej pełniła funkcję bożnicy bractwa pogrzebowego Chewra Nossim (hebr. Bractwo Tragarzy Zwłok). Nie została zniszczona przez Niemców, gdyż znajdowała się poza granicami getta. Obecnie bożnica pełni funkcję Izby Pamięci Żydów Lubelskich, w której znajdują się liczne judaika. Jest także siedzibą Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Lublinie.

Przystanek 10. Pomnik Ofiar Getta
Pomnik Ofiar Getta, autorstwa Bogumiła Zagajewskiego i Janusza Tarabuły, odsłonięty w 1962 roku w 20. rocznicę likwidacji getta w Lublinie usytuowany był początkowo pomiędzy ul. Lubartowską a Świętoduską; obecnie znajduje się przy ul. Niecałej. Monument ma formę potężnej macewy z inskrypcją, która jest fragmentem wiersza poety Icchaka Kacenelsona: „W każdej garstce popiołu szukam swoich bliskich”. W podstawie pomnika wyryte zostały nazwy miejsc Zagłady na Lubelszczyźnie.

Przystanek 11. Budynek siedziby Komitetu Żydowskiego w Lublinie
Budynek znajdujący się u zbiegu ul. Rybnej i Noworybnej to siedziba Komitetu Żydowskiego w Lublinie, będącego symbolem pierwszych prób odbudowy życia żydowskiego w oswobodzonej Polsce. Było to pierwsze miejsce, do którego udawali się powracający do miasta Żydzi. Tu mogli dokonać rejestracji i rozpocząć poszukiwania swoich bliskich. To tu zainicjowano zbieranie relacji dotyczących Zagłady, a jedno z pomieszczeń użytkowała powstała w sierpniu 1944 roku Komisja Historyczna. Komisja przekształciła się w grudniu w Centralną Żydowską Komisję Historyczną, a następnie w Żydowski Instytut Historyczny.

Przystanek 12. Dawny Żydowski Dom Sierot „Ochronka”
Gmach dawnego Żydowskiego Domu Sierot, tzw. Ochronki, przy ul. Grodzkiej i Placu po Farze na Starym Mieście, zajmuje obecnie Młodzieżowy Dom Kultury. W budynku mieściły się również biura Gminy Żydowskiej oraz Sala Schronienia dla Żydowskich Starców i Kalek. Podczas II wojny światowej znajdowała się tutaj siedziba Judenratu. 24 marca 1942 roku wychowankowie sierocińca wraz z opiekunkami zostali rozstrzelani przez nazistów.

Przystanek 13. Brama Grodzka
Brama Grodzka, zwana także Żydowską, to jedna z bram w systemie murów obronnych Starego Miasta, będąca do 2. połowy XIX wieku historyczną granicą pomiędzy miastem chrześcijańskim a miastem żydowskim. Obecnie jest siedzibą Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”, samorządowej instytucji kultury, działającej na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego Lublina i Lubelszczyzny. W Ośrodku prezentowana jest wystawa multimedialna poświęcona pamięci Żydów lubelskich.

Najbardziej charakterystyczną cechą kuchni żydowskiej jest przestrzeganie kaszrutu, czyli zasad koszerności. Dieta koszerna dzieli żywość na czystą i trefną, czyli taką, której jedzenie jest niedozwolone, a także wyznacza reguły łączenia poszczególnych produktów. Podstawową zasadą jest niespożywanie mięsa zwierząt, które nie przeżuwają i nie mają rozdzielonego kopyta (np. świnia), czy też stworzeń morskich niemających łusek i płetw (np. węgorz). Koszerne jest tylko mięso pochodzące z uboju rytualnego, dokonanego przez odpowiednio przygotowanego szocheta (hebr. rzeźnik). Kaszrut bezwzględnie zabrania także łączenia produktów mięsnych i mlecznych – stek wołowy w sosie śmietanowym nigdy nie pojawi się na koszernym stole. Niezwykle ważny jest także proces przygotowania dań, który nakazuje używania oddzielnych przyborów, naczyń, a nawet zlewów i spiżarni na oba typy produktów.

Inną znamienną cechą kuchni żydowskiej jest czerpanie z lokalnych tradycji kulinarnych. Mieszkający przez setki lat na terenach polskich Żydzi aszkenazyjscy (środkowo- i wschodnioeuropejscy) wprowadzili do swojej diety wiele dań kuchni staropolskiej, modyfikując je i dostosowując do swoich potrzeb. Nierzadko te przekształcone przepisy powracały na polskie stoły. Potrawy kuchni żydowskiej kojarzone są przede wszystkim z obfitością przypraw korzennych. Pachną one gałką muszkatołową, wanilią, cynamonem i skórką cytrynową, a ich charakterystyczny smak jest słodko-kwaśny, głównie z powodu częstego mieszania cukru, cebuli, octu i cytryny.

Te zapachy i smaki wypełniały także domy w dzielnicy żydowskiej Lublina. Żydzi lubelscy również przygotowywali koszerne potrawy w oparciu o lokalne przysmaki. Z drugiej strony zaś tradycja kulinarna Lubelszczyzny kształtowała się pod wpływem kuchni koszernej. Można zatem przypuszczać, że na stołach w Lublinie pojawiały się potrawy Żydów polskich, znane również w innych częściach kraju, takie jak czulent czy gefilte fisz, a także specjały popularne ówcześnie w kuchni polskiej, jak na przykład gęsina, karp czy śledź.

Przede wszystkim jednak należy pamiętać o wypieku, z którego słynęli Żydzi lubelscy, a który dziś stanowi rozpoznawalną markę Lubelszczyzny. Mowa tu o cebularzu – pszennym, wytrawnym placku pieczonym z cebulą i makiem. Najstarsze wzmianki o przekazywanych z pokolenia na pokolenie przepisach na ten przysmak pochodzą z XIX wieku. Już przed wojną był to lokalny specjał całego regionu, a dzisiaj wciąż można go kupić w każdej piekarni. Od 2014 roku cebularz jest regionalnym produktem Lubelszczyzny chronionym prawem unijnym. Będąc w Lublinie nie można nie spróbować cebularza!

Wśród innych potraw charakterystycznych dla kuchni Żydów polskich należy wymienić wspomniane wyżej czulent i gefilte fisz. Czulent to jednogarnkowa potrawa, długo podgrzewana, tradycyjnie jedzona w szabat. Jej najpopularniejszymi składnikami są wołowina bądź gęsina, fasola, kasza, ziemniaki. Natomiast gefilte fisz to kulki z ryby, zwykle karpia, mieszane z przyprawami i macą, a podawane na zimno w galarecie. W zależności od regionu podawano je na słodko z cebulą i rodzynkami (Galicja) lub w wersji pikantnej (głównie północ kraju). Warto wspomnieć także o latkes, czyli popularnych również w kuchni polskiej plackach ziemniaczanych. Latkes, wytrawne placki z ziemniaków z cebulą, są przysmakiem serwowanym w święto Chanuka. Inną popularną w kuchni polskiej i nieobcą kuchni żydowskiej potrawą jest rosół, do którego można dodać knejdlach lub kreplach. Te pierwsze to kulki z macy, spożywane w czasie święta Pesach, natomiast kreplach to małe pierożki, warzywne bądź mięsne.

Te i wiele innych potraw czerpiących z tradycji kulinarnych Żydów aszkenazyjskich można dziś znaleźć w kilku restauracjach w Lublinie. Aby dodać do poznawania historii żydowskiego miasta charakterystycznego smaku i aromatu, warto odwiedzić: Restaurację Żydowską Mandragora, Restaurację Hades-Szeroka oraz Hotel Ilan.

Legenda o przybyciu Żydów do Polski
Legendy o przybyciu Żydów do Polski były odnotowywane już w XVII wieku. Zachowały się różne ich wersje, ale jedna z nich cieszyła się szczególną popularnością. Była to legenda spisana przez Samuela Agnona, pochodzącego z Buczacza Żyda, prekursora literatury w języku hebrajskim. Przekaz zaczyna się od słów: „Nie wiedzielim, lecz ojce podali nam, jako się miało przybycie Izraela do ziemi polskiej”.

W myśl tej legendy prześladowani i wypędzani Żydzi rozpoczęli poszukiwania spokojnego miejsca do życia i przybyli właśnie do podlubelskiej wsi:

(...) Ujrzeli las porosły drzewami, a na każdem drzewie wyryty był traktat Talmudu. Był to Kawczyn [Kawęczyn – przyp.], las pod Lublinem. I mówili między sobą: Przybyliśmy oto do ziemi, w której ojcowie nasi byli już niegdyś i zajmowali się nauką bożą. I kronikarze orzekli: Owóż skąd czerpie kraj miano swoje: Polska. Albowiem tako rzekł Izrael po przybyciu do kraju: Po–lin, co w mowie polskiej brzmi „tu spocznij”. – Tu spocznij, aż godnym się staniesz powrotu do Erec Izrael. Przekazali nam to ojcowie nasi.
[S. Agnon, Nie wiedzielim (Z legend o Polsce), „Nowe Życie” T.1, R.1 (1924), s. 78–79.]

Legenda o jednodniowym królu Polski
Książę Mikołaj Radziwiłł „Czarny” postanowił odpokutować grzechy swej młodości i odbyć pielgrzymkę do Rzymu. Tam papież w ramach pokuty nakazał mu odesłać służbę i wędrować przez kilka lat po świecie w stroju nędzarza. Po upływie wskazanego czasu książę Radziwiłł znalazł się w Padwie we Włoszech. Pragnąc wrócić do kraju, opowiadał swoją historię, jednak nikt nie dawał wiary, że wędrowny żebrak jest w istocie polskim księciem.

Mikołaj Radziwiłł zwrócił się w końcu do rabina Padwy Samuela Judy Kacenellenbogena. Ten przyjął go i wysłuchał z należytym księciu szacunkiem oraz obdarzył środkami pozwalającymi na powrót do kraju. W chwili odjazdu Mikołaj Radziwiłł zapytał rabina, jak mógłby odwdzięczyć się za zaznaną dobroć. Wówczas rabin wyjął podobiznę swojego syna i prosił, by ten odnalazł go w jednej z jesziw (wyższa szkoła talmudyczna) w Rzeczypospolitej. Książę nie zapomniał o złożonej obietnicy i po powrocie przeszukiwał wszystkie jesziwy w kraju. W końcu odnalazł młodego Saula Kacenellenbogena w Brześciu Litewskim. Młodzieniec ujął go swą mądrością i książę postanowił otoczyć go opieką.

Przebywając na dworze Radziwiłła, Saul napotykał wielu wpływowych ludzi i wkrótce zyskał sobie sławę i poważanie pośród możnych Rzeczypospolitej. Kiedy zmarł król Stefan Batory (1586), pojawił się spór o to, która z frakcji powinna przejąć władzę. Prawo nie pozwalało, by tron królewski pozostawał nieobsadzony nawet przez krótki czas, dlatego z uwagi na brak zgody postanowiono wybrać kogoś na tymczasowego króla. Propozycję tę złożono Radziwiłłowi, ten jednak odmówił, twierdząc, że zna kogoś, kto nie przynależy do żadnej z frakcji i kto przewyższa dobrocią i mądrością inne znane mu osobistości, a jeśli zgromadzenie wyda jednogłośną zgodę, wyjawi jego imię.

Zaproponowano Saula Kacenellenbogena, którego imię wywołało radość i okrzyki: „Niech żyje król!”. Ponieważ w języku niemieckim wybór oznacza słowo „Wahl”, taki właśnie przydomek nadano Saulowi, który tym sposobem został jednodniowym królem Polski, znanym jako Saul Wahl. Zgodnie z tradycją król w czasie swego krótkiego panowania miał wprowadzić szereg praw poprawiających byt Żydów w Polsce.

Legendy o „Widzącym z Lublina”
Jakub Icchak Horowic - Szternfeld (1745–1815) był jednym z najwybitniejszych twórców mistycznego ruchu w ramach judaizmu, zwanego chasydyzmem. Pochodził z Józefowa Biłgorajskiego i odbywał nauki u wielu wpływowych cadyków, przede wszystkim u Elimelecha z Leżajska. Jednak po pewnym czasie Jakub zbuntował się przeciw swemu nauczycielowi i po odejściu od mistrza przenosił się z miejsca na miejsce, aż wreszcie, według legendy, „niebo nakazało mu” osiąść „w mieście Wieniawa, co się zwie Czechów”. Tym sposobem wielki cadyk trafił do podlubelskiego miasteczka, a następnie osiadł w Lublinie przy ul. Szerokiej 28.

Z uwagi na szczególne zdolności Jakuba Icchaka Horowica zwano go „Widzącym z Lublina” (hebr. ha-Choze mi-Lublin). Miał on bowiem dar „przepatrywania świata od krańca do krańca”. Podobno miał wgląd w przeszłość, teraźniejszość i przyszłość zdarzeń w najodleglejszych zakątkach świata. Zgodnie z legendą miał przewidywać wydarzenia odbywające się na dworze austriackim oraz zapowiedzieć klęskę Napoleona w Rosji. Znany był także z odsłaniania genealogii duszy, tzn. z odkrywania prawdy o jej wcześniejszych wcieleniach.

W okresie zamieszkiwania na Wieniawie „Widzący” stał się sławny także ze względu na swoją moc uzdrawiania, dlatego ciągnęły do niego tłumy cierpiących i chorych. Przez swych zwolenników uznawany był za cudotwórcę, przez przeciwników jednak za heretyka. Z tego powodu długo nie mógł osiedlić się na lubelskim Podzamczu. Wpływową postacią był tam bowiem Azriel Horowic, zwany „Żelazną Głową”, który ostro przeciwstawiał się chasydom. Ostatecznie jednak udało się „Widzącemu” stworzyć własny dwór przy ul. Szerokiej 28.

„Widzący” był propagatorem szybkiego nastania czasów mesjańskich, zaś w wojnach napoleońskich widział zapowiedź ich nadejścia. Dzień jego śmierci do dziś owiany jest tajemnicą. Według jego zwolenników „Widzący” miał wypaść z okna sypialni na bruk podczas mistycznego uniesienia. Według przeciwników natomiast upadek miał nastąpić w wyniku upojenia alkoholowego. Jedni twierdzą, że do wypadku doprowadziły go siły szatańskie, jeszcze inni zaś, że popełnił samobójstwo. Z pewnością wiemy jedynie, że Jakub Icchak Horowic zmarł w święto Radości Tory (Simchat Tora), 15 sierpnia 1815 roku.

W Lublinie znajduje się najstarszy nagrobek żydowski?
W Lublinie znajduje się jedna z najstarszych nekropolii żydowskich. Oficjalna data jej założenia określona na podstawie zachowanych dokumentów to 1555 rok. Stanisław Tęczyński wydał wówczas potwierdzony przez króla Zygmunta Augusta przywilej, pozwalający Żydom na dokonywanie pochówków w tym miejscu. Co ciekawe znajduje się tam nagrobek żydowski (macewa) z datą wcześniejszą! Jest on datowany na 1541 rok i upamiętnia rabina Jakuba Kopelmana, syna Jehudy ha-Lewiego. Jest to zarazem najstarszy zachowany w swoim pierwotnym miejscu nagrobek żydowski w granicach dzisiejszej Polski.

Na macewie zachowała się inskrypcja głosząca: Żałość i tren wypowiem, z płaczem i ze łzami opiewał będę tego, który tu jest pochowany, gaon [mędrzec], naszym nauczycielem i mistrzem, i Kopelmanem, rabi Jaakow Lewita. (...) Biegły był w mądrości wszystkich ksiąg, a szczególnie w Sześciu Porządkach [Miszny]. I kto krzewił Torę tak jak on? I kto zdoła opisać jego chwałę? On, mocarz Tory, drogi kamień węgielny, którego imię umieszczone jest na tronie Mocarza Jakubowego, Jaakow prawy, syn pana Jehudy ha-Lewi błogosławionej pamięci. Odszedł 23 siwan i pogrzebany został w niedzielę (...). [przeł. prof. A. Trzciński]

W Lublinie miał swoją siedzibę Sejm Czterech Ziem?
Żydzi tworzyli odrębny stan w strukturze społecznej dawnej Polski. Posiadali namiastkę własnego samorządu w postaci własnego sądownictwa, a nawet sejmu. U źródeł powstania tego organu zwanego Sejmem Czterech Ziem (hebr. Waad Arba Aracot) leżała potrzeba uregulowania kwestii podatków żydowskich (tzw. pogłówne). Był on jedyną tego typu instytucją w Europie.

Pierwszy sejm powołano w 1580 roku, zaś miejsce obrad według tradycji znajdowało się w Lublinie, przy nieistniejącej już dzisiaj ul. Szerokiej 19. Waad był najwyższym autorytetem w sprawach prawnych i sądowych, regulował różne aspekty życia gmin żydowskich dla czterech ziemstw: Wielkopolski, Małopolski, Wołynia i Rusi. Wprowadzone przez sejm konwokacyjny nowe zasady opodatkowania doprowadziły do likwidacji Sejmu Czterech Ziem w 1764 roku.

W Lublinie wydrukowano pierwszą w Europie Wschodniej edycję Talmudu?
Warto wiedzieć, że Lublin był drugim po Krakowie miastem z własną drukarnią żydowską. To właśnie tu wydrukowano pierwszą w Europie Wschodniej – i siódmą na świecie – edycję Talmudu Babilońskiego. Proces był jednak żmudny i trwał aż 18 lat. Druku podjęła się słynna drukarnia lubelska prowadzona przez rodzinę Jaffów. W 1559 roku wydano pierwszy traktat talmudyczny Szawuot, drugi Gittin – przez wzgląd na szalejącą w Lublinie zarazę (grypy lub cholery) – w Końskowoli koło Puław, gdzie przez rok funkcjonowała drukarnia. Ostatecznie wydrukowano 11 traktatów na podstawie opracowania Bomberga i Giustinianiego, które zawierało puste miejsca tam, gdzie treść skreśliła cenzura papieska. Podobnie jak inne dzieła wydane w oficynie Jaffów także Talmud Babiloński robił ogromne wrażenie – był piękny, starannie wykonany, a na jego druk poświęcono papier najwyższej jakości. Nie wiadomo, czy lubelskim drukarzom udało się wydrukować wszystkie traktaty, niemniej niejaki Szabataj ben Josef Bas twierdził, że widział dzieło w całości.

W Lublinie wydano tzw. Biblię dla kobiet?
W 1615 roku w Lublinie wydano w języku jidysz księgę religijną Cene urene (Niech wyjdą i patrzą). Zredagowano ją specjalnie dla kobiet, które w większości nie znały wówczas języka hebrajskiego, dlatego nazywano ją również Biblią dla kobiet.

Henryk Wieniawski pochodził z podlubelskiej Wieniawy?
Znany skrzypek i kompozytor Henryk Wieniawski swoje nazwisko zawdzięczał podlubelskiej osadzie Wieniawa. Dzisiejsza dzielnica Lublina była w tym czasie samodzielnym miastem, zamieszkiwanym w większości przez Żydów.

Henryk Wieniawski był synem lubelskiego lekarza Tobiasza Pietruszki, który w 1828 roku przyjął chrzest i zmienił nazwisko na Tadeusz Wieniawski. Gry na skrzypcach uczył się w Lublinie, a następnie wyjechał na studia do Paryża. Już w młodym wieku koncertował z również uzdolnionym bratem Józefem – pianistą, kompozytorem i dyrygentem. Występował w Paryżu, Petersburgu, Warszawie, Lublinie i na prowincji. Od 1860 roku pełnił funkcję nadwornego solisty w Petersburgu; w 1872 roku podał się do dymisji w wyniku konfliktu z namiestnikiem Królestwa Polskiego hrabią Fiodorem Bergiem. Wyjechał wówczas na dwa lata do Stanów Zjednoczonych, gdzie dał ponad 200 koncertów. Po powrocie do Europy występował na scenach całego kontynentu.

Czasy, w których tworzył Wieniawski, nie sprzyjały artystom, toteż pod koniec życia popadł w problemy finansowe, przez co niejednokrotnie zmuszony był zastawiać swoje skrzypce. Zmarł przedwcześnie, w wieku 45 lat. Miał cztery córki; jedna z nich – Irena Regina Dean-Paul Wieniawska została kompozytorką. Z inicjatywy bratanka artysty Adama (również muzyka) w 1935 roku powołano Międzynarodowy Konkurs Skrzypcowy im. Henryka Wieniawskiego.

Czy wiesz, gdzie mieszkał „Sztukmistrz z Lublina”?
Jasza Mazur, tytułowy „Sztukmistrz” z powieści Izaaka Baszewisa Singera, pochodził co prawda z Lublina, ale akcja tej książki rozgrywa się przede wszystkim w Warszawie i podlubelskich Piaskach. Sam Singer prawdopodobnie kilka razy bywał w Lublinie przejazdem, ale miasto pojawia się na kartach jego powieści jedynie epizodycznie i nie da się w nich odnaleźć jego szczegółowej topografii.

Na lubelskim Starym Mieście rozpoczyna się akcja książki noblisty Der man fun halojmes (Człowiek snów), opowiadającej o XVIII-wiecznej sekcie Jakuba Franka. Częściowo w Lublinie osadzona jest także fabuła jego powieści Der sotn in Goraj (Szatan w Goraju). Dotyczy ona przede wszystkim Goraja, jednak znalazło się w niej kilka opisów Lublina i biednej dzielnicy żydowskiej na Podzamczu. Singer wspomina o Lublinie także w innym utworze – opowiadaniu Majse Tiszewic (Opowieść tyszowiecka, opowiadanie znane jest pod tytułem zaczerpniętym z angielskiego przekładu Ostatni demon). Bohaterem tego utworu jest demon żywiący się literami z ksiąg żydowskich, który z Lublina przybywa do Tyszowiec.

Do Sztukmistrza z Lublina nawiązuje słuchowisko literackie The Witches of Lublin (Wiedźmy z Lublina) z 2007 roku, do którego swojego głosu użyczył między innymi słynny pisarz Neil Gaiman. Opowiada ono o niesamowitych przygodach kilku Żydówek, które pod koniec XVIII wieku zarabiają na życie jako lubelskie klezmerki. Pozycję tę należy jednak traktować jako czystą fantastykę.

Czy wiesz, że w Lublinie znajduje się Dom im. Pereca?
Dom Pereca, a właściwie Dom Ludowy im. Icchoka Lejbusza Pereca, zaczęto budować na Czwartku latem 1937 roku. Ten obszerny gmach powstał z inicjatywy żydowskich środowisk lewicowych i miał być siedzibą Żydowskiej Szkoły Ludowej, także noszącej imię sławnego pisarza. Oprócz tego budynek miał pomieścić bibliotekę, nowoczesne świetlice, pomieszczenia dla chórów, orkiestr i drużyn sportowych, a nawet salę teatralno-widowiskową. Jednym słowem miał stać się centrum świeckiego życia żydowskiego i stanowić rodzaj przeciwwagi dla słynnej Uczelni Mędrców Lublina.

Uroczyste otwarcie gmachu uniemożliwił wybuch II wojny światowej, jednak po wyparciu z Lublina Niemców to właśnie Dom Pereca stał się pierwszym schronieniem dla Żydów, którzy przeżyli okupację. W drugiej połowie lat 40. w gmachu działała noclegownia, kuchnia dla uchodźców, a w 1948 roku przeniesiono do niego Żydowską Szkołę Powszechną. Tym samym budynek na krótko uzyskał funkcję, do której był pierwotnie przeznaczony. W latach 50. gmach przeszedł na własność państwa, dzisiaj natomiast mieści siedzibę Narodowego Funduszu Zdrowia.

Szalom Szachna (1510–1558)
lubelski rabin, talmudysta, założyciel pierwszej lubelskiej jesziwy, rabin generalny Małopolski i propagator metody studiowania Talmudu zwanej „pilpul”. Założona przez niego akademia talmudyczna cieszyła się sławą także poza granicami Rzeczypospolitej. Choć w tym czasie rozwijała się w Lublinie żydowska działalność drukarska, Szachna przeciwstawiał się wydawaniu swych nauk drukiem, uznając wyższość tradycji ustnej nad pisaną. Mimo to jeden z uczniów Szachny Mojżesz wydał po jego śmierci zbiór nauk swojego mistrza, zatytułowany Pesachim be-Injan Kidduszin. Szalom Szachna był nauczycielem Mojżesza Isserlesa, słynnego krakowskiego uczonego, zwanego REMU, który przybył na studia właśnie do Lublina. Zażyłość między uczniem i nauczycielem przypieczętował ślub Gołdy, córki Szachny, z Mojżeszem Isserlesem. Szalom Szachna był także ojcem kolejnego lubelskiego rabina – Izraela, który został pochowany na lubelskim kirkucie.

Salomon Luria (1510–1573)
pochodzący z Brześcia Litewskiego rabin, talmudysta, znawca prawa żydowskiego. W 1555 roku przybył do Lublina, by zostać naczelnym rabinem. W 1567 roku objął kierownictwo największej lubelskiej jesziwy, zwanej od akronimu jego imienia synagogą Maharszala (Morejnu ha-Raw Rabbi Szlomo Luria oznacza „nasz nauczyciel rabin Szlomo Luria”). Był autorem wielu publikowanych także w lubelskich drukarniach żydowskich komentarzy talmudycznych m.in. Jam szel Szlomo (Morze Salomona) czy Chochmat Szlomo (Mądrość Salomona). Zmarł w Lublinie i został pochowany na starym cmentarzu żydowskim przy ul. Kalinowszczyzna.

Majer Szapira (1887–1933)
wywodzący się z chasydzkiej rodziny mieszkającej na Bukowinie ortodoksyjny rabin, polityk i członek parlamentu. Aktywny działacz partii Agudat Israel i poseł na Sejm RP (1922–1927). Pomysłodawca i założyciel otwartej w 1930 roku Uczelni Mędrców Lublina. Twórca powszechnie przyjętej metody studiowania Talmudu nazywanej „daf jomi” (karta dzienna), polegającej na studiowaniu w jesziwach na całym świecie tej samej karty Talmudu na dany dzień. Autor komentarzy talmudycznych Or ha-Meir (Światło Meira). Zmarł w Lublinie w 1933 roku, nie doczekawszy pierwszych absolwentów powołanej przez siebie uczelni. Pierwotnie został pochowany na nowym cmentarzu żydowskim w Lublinie, jednak w 1958 roku jego ciało
ekshumowano i przeniesiono do Jerozolimy.

Anna Langfus (1920–1966)
pochodząca z Lublina pisarka, laureatka francuskiej nagrody literackiej Goncourtów (1962). Wywodziła się z żydowskiej rodziny Szternfinkiel. Zamieszkała przy ul. Lubartowskiej 24 w Lublinie. Dziś na kamienicy można odnaleźć tablicę upamiętniającą utalentowaną lokatorkę. Langfus ukończyła Gimnazjum im. Unii Lubelskiej, a następnie wyjechała na studia inżynierskie do Belgii. W 1938 roku wyszła za mąż za pochodzącego z Lublina Jakuba Rajsa. Wybuch II wojny światowej zastał młode małżeństwo w Lublinie, gdzie para spędzała wakacje. Ojciec pisarki zginął w czasie likwidacji lubelskiego getta w marcu 1942 roku, zaś Anna wraz z mężem i matką w tym czasie przedostała się do Warszawy. Tam, ukrywając się pod „aryjską” tożsamością, została łączniczką Armii Krajowej. Została aresztowana w 1943 roku we Lwowie, udało jej się jednak zbiec i wraz z mężem ukrywała się w bunkrze pod Legionowem. Pod koniec wojny próbowali wspólnie przedostać się na drugą stronę linii frontu, jednak zostali aresztowani przez gestapo. Męża pisarki Jakuba rozstrzelano, zaś ją odesłano do więzienia w Płońsku. Doczekała tam wyzwolenia. Annie udało się pieszo wrócić do Lublina. Nie mogąc jednak odnaleźć się w rodzinnym mieście, postanowiła sprzedać pozostały majątek i wyjechać do Paryża. Tam ponownie wyszła za mąż za Arona Langfusa, również wywodzącego się z lubelskiej rodziny żydowskiej. Jej kariera literacka nabrała rozmachu, gdy zaczęła pisać w języku francuskim nawiązujące do doświadczenia Zagłady powieści: Sól i siarka, Skacz Barbaro oraz nagrodzone nagrodą Goncourtów Bagaże z piasku. Zmarła w wieku 46 lat na atak serca.

Bela Szpiro (1891–?)
przywódczyni lubelskiego Bundu, działaczka społeczna i oświatowa, pięciokrotna radna w Radzie Miasta Lublina. Urodziła się około 1891 roku w tradycyjnej rodzinie żydowskiej, utrzymującej się z drukarni prowadzonej przez jej ojca. W wieku 18 lat zawarła aranżowany związek małżeński, jednak małżeństwo zakończyło się rozwodem. W 1918 roku wstąpiła do socjalistycznej partii Bund, a już rok później została wybrana z jej listy do Rady Miasta. W 1920 roku skazana na trzy lata więzienia za krytykę polityki polskiej w wojnie polsko-bolszewickiej; zwolniona po roku w wyniku amnestii. Od 1927 roku żona Jakuba Nisenbauma, redaktora gazety „Lubliner Tugblat”. W latach 30. przewodnicząca lubelskiego Bundu i aktywna działaczka na rzecz świeckich szkół żydowskich. Jedna z inicjatorek budowy Domu Pereca, gmachu mającego stać się siedzibą Żydowskiej Szkoły Ludowej im. Pereca i innych świeckich żydowskich instytucji kulturalnych. W trakcie wojny działała w podziemiu, aresztowana w 1941 roku przez gestapo. Prawdopodobnie przewieziono ją do Radomia, a następnie do obozu w Ravensbrück. Zginęła w niejasnych okolicznościach.

Franciszka Arnsztajnowa (1865–1942)
literatka tworząca w języku polskim, przedstawicielka zasymilowanej inteligencji żydowskiej, siostra wybitnego filozofa Emila Meyersona i żona lekarza Marka Arnsztajna. Urodziła się w Lublinie w 1865 roku jako córka kupca Bernarda Meyersona i polskojęzycznej pisarki Malwiny Meyerson. Debiutowała w wieku 23 lat wierszem Na okręcie, opublikowanym na łamach „Kuryera Codziennego”. Pierwszy tom poetycki Poezye wydała w 1895 roku. Największym sukcesem na polu dramatycznym była jej sztuka Na wyżynach (Krystyna), którą w 1899 roku wystawiono z dużym powodzeniem we Lwowie. Większość jej dramatów nie była publikowana, drukiem ukazały się Widmo: Ballada w I akcie („Ateneum”, 1905) i Luxoniolo („Kurjer Lubelski”, 1911). Wieloletnia przyjaciółka Józefa Czechowicza, z którym wspólnie wydała tomiki poetyckie Stare kamienie (1934) oraz Razem (1939). Zginęła w niewyjaśnionych okolicznościach około 1942 roku.

Jakub Glatsztejn (1896–1971)
poeta, prozaik, eseista tworzący głównie w jidysz. Urodził się w 1896 roku w Lublinie. Ojciec Glatsztejna, Icchok, był przeciwnikiem chasydyzmu i miłośnikiem nowoczesnej literatury żydowskiej. Jego wuj był kantorem synagogalnym, natomiast kuzyni kompozytorami. W 1914 roku wyemigrował do USA. Debiutował za oceanem i wkrótce został czołowym poetą nurtu introspektywicznego. W 1938 roku opublikował głośny i profetyczny wiersz A gute nacht, welt (Dobranoc, świecie), będący mocną krytyką europejskiej kultury i przewidujący zagładę narodu żydowskiego. Po wojnie stał się jednym z najważniejszych elegistów Żydów polskich. Do najważniejszych jego utworów dotyczących rodzinnego miasta należą wiersze Lublin, majn hejlike sztot (Lublinie, moje święte miasto), Niszt di mejsim lojbn got (Umarli nie chwalą Boga) oraz autobiograficzna proza Podróże Jasia, powstała po krótkiej wizycie w Lublinie w 1934 roku. Zmarł w 1971 roku w Nowym Jorku.